چریش
معرفی و اهمیت اکولوژیک-دارویی
درخت چریش با نام علمی Azadirachta indica، معروف به «درخت نیم»، در فرهنگهای جنوب آسیا به «داروخانه روستا» شهرت دارد. این درخت مقاوم و سریعالرشد، با برگهای سبز تیره و گلهای معطر سفید خود، بیش از یک درخت زینتی است؛ بلکه یک اکوسیستم درمانی محسوب میشود. ترکیبات قدرتمند موجود در برگها، دانهها و پوست آن (مهمترین آنها آژادیراختین) خاصیت ضد میکروبی، ضد التهابی و دافع حشرات طبیعی دارد. از عصاره آن برای تولید آفتکشهای بیولوژیک و محصولات دارویی-بهداشتی استفاده میشود. در عین حال، سایه گسترده و متراکم آن پناهگاهی خنک در آبوهوای گرم ایجاد میکند.
کاربرد در کشاورزی پایدار و فضای سبز ایران
برای مناطق گرم و خشک ایران که با چالش کمآبی و آفات کشاورزی روبرو هستند، درخت نیم میتواند یک راهحل پایدار و چندمنظوره باشد. این درخت با نیاز آبی بسیار کم پس از استقرار، گزینهای ایدهآل برای جنگلکاری و ایجاد فضای سبز در شهرهای کویری است. در سیستمهای کشاورزی، کاشت آن به عنوان بادشکن یا درخت حاشیه مزارع میتواند از طریق خاصیت دفع حشرات، به کاهش طبیعی جمعیت آفات کمک کرده و وابستگی به سموم شیمیایی را کاهش دهد. با این حال، کشت آن منحصر به مناطق عاری از یخبندان است و به خاکهای با زهکشی عالی نیاز دارد. در ایران، توسعه کشت این درخت در استانهای جنوب شرقی میتواند هم از نظر زیستمحیطی و هم اقتصادی سودمند باشد.
| ردیف | مشخصه | توضیحات |
|---|---|---|
| 1 | نام علمی | Azadirachta indica A.Juss. |
| 2 | نام رایج | درخت نیم، چریش، Margosa Tree، Neem Tree |
| 3 | خانواده | Meliaceae (ماهونی) |
| 4 | خاستگاه | شبهقاره هند و میانمار |
| 5 | فرم رشد | درخت متوسطجثه با تاج گرد، متراکم و گسترده. شاخهها به صورت شعاعی گسترده میشوند. |
| 6 | ارتفاع نهایی | ۱۵–۲۰ متر (گاهی تا ۳۰-۴۰ متر در زیستگاه بومی) |
| 7 | گستردگی تاج | ۱۰–۱۵ متر |
| 8 | سرعت رشد | سریع (به خصوص در سالهای اول با آبیاری مناسب) |
| 9 | نوع برگ | برگ مرکب شانهای فرد، با ۸-۱۹ برگچه باریک، دندانهدار و به رنگ سبز تیره. |
| 10 | ریزش برگ | نیمهخزان تا همیشهسبز (در مناطق با فصل خشک شدید ممکن است برگها بریزند). |
| 11 | رنگ پاییزی | ندارد (برگها قبل از ریزش زرد میشوند). |
| 12 | گلدهی | بهار (فروردین-اردیبهشت) |
| 13 | رنگ گل | سفید مایل به کرم، کوچک، معطر، در خوشههای آویزان. |
| 14 | نیاز نوری | آفتاب کامل مطلق |
| 15 | نیاز آبی | کم. پس از استقرار (۲-۳ سال اول)، نیاز آبی بسیار کمی دارد و از نمونههای مقاوم به خشکی مطلق است. |
| 16 | مقاومت سرمایی | ضعیف. تا حدود ۰ تا ۲ درجه سانتیگراد را به طور موقت تحمل میکند. به یخبندان کاملاً حساس است. |
| 17 | مقاومت گرمایی | عالی (تا ۵۰ درجه سانتیگراد) |
| 18 | نوع خاک | خاکهای سبک، شنی با زهکشی عالی. خاکهای سنگین رسی و غرقابی را تحمل نمیکند. |
| 19 | pH خاک | ۶٫۲–۷٫۵ (خنثی تا کمی قلیایی) – تحمل خاکهای قلیایی و شور نسبتاً خوب است. |
| 20 | مقاومت خشکی | بسیار عالی (پس از استقرار) |
| 21 | تحمل شوری | متوسط به خوب |
| 22 | مقاومت آلودگی هوا | عالی (مقاوم در برابر دود و گردوغبار) |
| 23 | آفات و بیماریها | عملاً بدون آفت جدی. ترکیبات موجود در خود درخت، دافع طبیعی اغلب آفات است. ممکن است در خاکهای غرقابی دچار پوسیدگی ریشه شود. |
| 24 | طول عمر | ۱۵۰–۲۰۰ سال |
| 25 | نیاز به هرس | کم. برای شکلدهی اولیه یا حذش شاخههای خشک. |
| 26 | کاربرد در طراحی | درخت سایهانداز خیابانها و پارکهای مناطق گرم، بادشکن و پرچین، جنگلکاری و بیابانزدایی، کاشت در زمینهای کشاورزی به عنوان درخت سایه و محافظ (Agroforestry). |
| 27 | فاصله کاشت | ۸–۱۰ متر |
| 28 | امکان کاشت گلدانی | بله، در جوانی و با گلدان بزرگ. برای کنترل رشد و انتقال در زمستان در مناطق سرد مناسب است. |
| 29 | نیاز به مراقبت | بسیار کم (گونهای ایدهآل برای کشت با حداقل نهاده). |
| 30 | سازگاری اقلیمی ایران | مناطق گرم و خشک جنوب، جنوب شرق و مرکزی: سیستان و بلوچستان، هرمزگان، کرمان، جنوب خراسان، یزد، اصفهان (با حفاظت از سرمای شدید). در مناطق سردسیر کشت آن ممکن نیست. |
| 31 | مقاومت باد | خوب (ریشه عمیق و انعطاف شاخهها) |
| 32 | مقاومت سایه | ضعیف (در سایه رشد نمیکند) |
| 33 | حساسیت به غرقابی | بسیار بالا (حساس مطلق به خاک غرقابی) |
| 34 | ویژگی خاص | ۱. خواص همهجانبه: تمام بخشهای درخت (برگ، بذر، پوست، چوب) دارای ترکیبات دارویی، ضدقارچ، ضدباکتری، ضدویروس و دافع حشرات قوی (از جمله پشه و ملخ) هستند. ۲. تهیه آفتکش طبیعی: از دانههای آن روغن و از برگهای آن محلول «نییم» برای کنترل آفات به صورت ارگانیک تهیه میشود. ۳. سایهانداز عالی: تراکم برگها سایهای بسیار متراکم و خنک ایجاد میکند. |
| 35 | بهترین زمان کاشت | اوایل بهار (پس از اتمام سرمای زمستان) |
| 36 | نکته مهم طراحی | درخت «داروخانه» و «محافظ». کاشت آن در باغها و مزارع میتواند به کاهش طبیعی جمعیت آفات کمک کند. میوههای ریزشکرده آن ممکن است کثیفکاری ایجاد کنند. |
| 37 | کاربرد اقلیمی پیشنهادی در ایران | جنگلکاری و فضای سبز شهری در استانهای گرمسیری جنوب شرق (چابهار، کنارک، ایرانشهر)، خیابانهای شهرهای کویری (یزد، کرمان)، محوطه کارخانهها و شهرکهای صنعتی در مناطق گرم، باغهای ارگانیک و مزارع به عنوان درخت همراه (Companion Planting). |
