زبان گنجشک اروپایی
اهمیت تاریخی که امروزه تحت الشعاع تهدیدی بزرگ قرار دارد
درخت ون یا زبان گنجشک با نام علمی Fraxinus excelsior، ، برای قرنها یکی از مهمترین و فراوانترین درختان جنگلهای اروپا بود. این درخت بلندقامت با چوب محکم و انعطافپذیرش نقش اساسی در صنعت، اساطیر و منظر اروپایی داشته است. برگهای شانهای زیبا و جوانههای مخملی سیاه آن از ویژگیهای متمایزکنندهاش هستند. متأسفانه، این میراث طبیعی از ابتدای قرن بیست و یکم با یک فاجعه اکولوژیک بیسابقه روبرو شده است: یک بیماری قارچی به نام «زوال زبان گنجشک» (Ash Dieback) که از شرق آسیا وارد شده و با سرعت بالا درختان را از پای درمیآورد.
هشدار جدی برای جلوگیری از کاشت و پیشنهاد جایگزین در ایران
این بیماری کشنده که از طریق اسپورهای هوایی و مواد گیاهی آلوده منتشر میشود، تاکنون دهها میلیون درخت را در سراسر اروپا نابود کرده و آینده این گونه را به شدت تهدید میکند. کاشت Fraxinus excelsior در هر نقطهای از جهان، از جمله ایران، ریسک معرفی یا تشدید این بیماری فاجعهبار را افزایش میدهد. بنابراین، هرگونه کاشت، واردات یا تکثیر این گونه به شدت غیرمسئولانه و ممنوع محسوب میشود. برای پروژههای فضای سبز در ایران، باید به جای آن از گونههای بومی و مقاوم زبان گنجشک مانند زبان گنجشک ایرانی (Fraxinus rotundifolia) یا سایر درختان سایهانداز سازگار مانند بلوط، افرا یا نارون استفاده کرد.
| ردیف | مشخصه | توضیحات |
|---|---|---|
| 1 | نام علمی | Fraxinus excelsior L. |
| 2 | نام رایج | ون، زبان گنجشک معمولی |
| 3 | خانواده | Oleaceae (زیتونیان) |
| 4 | خاستگاه | اروپا (به جز مناطق مدیترانهای شدید) و جنوب غرب آسیا |
| 5 | فرم رشد | درخت بلند و راستقامت با تاج گسترده، تخممرغی و باز. در جنگلهای انبوه تنه مستقیم و بدون شاخه در نیمه پایینی. |
| 6 | ارتفاع نهایی | ۲۵–۳۵ متر (گاهی تا ۴۰ متر) |
| 7 | گستردگی تاج | ۱۵–۲۵ متر |
| 8 | سرعت رشد | سریع در جوانی، متوسط در بلوغ |
| 9 | نوع برگ | برگ مرکب شانهای فرد، با ۹-۱۳ برگچه بیضوی، دندانهدار، سبز تیره در تابستان. |
| 10 | ریزش برگ | خزانپذیر (برگها اغلب سبز میریزند یا کمی زرد میشوند) |
| 11 | رنگ پاییزی | زرد طلایی (اما در بسیاری از مناطق به دلیل سرمای زودرس ممکن است برگها سبز بریزند) |
| 12 | گلدهی | اوایل بهار (فروردین) قبل از ظهور برگها. |
| 13 | رنگ گل | بنفش-سیاه (بدون گلبرگ)، در خوشههای متراکم. دوپایه یا هرمافرودیت. |
| 14 | نیاز نوری | آفتاب کامل تا نیمهسایه |
| 15 | نیاز آبی | متوسط به بالا. خاک مرطوب با زهکشی خوب را ترجیح میدهد. به خشکی مقاومت متوسطی دارد. |
| 16 | مقاومت سرمایی | عالی. تا -۳۵ درجه سانتیگراد. |
| 17 | مقاومت گرمایی | خوب (در صورت تأمین رطوبت) |
| 18 | نوع خاک | خاکهای عمیق، مرطوب، حاصلخیز، لومی با زهکشی خوب. خاکهای سنگین رسی را نیز تحمل میکند. |
| 19 | pH خاک | ۵٫۵–۸٫۰ (اسیدی ضعیف تا قلیایی) |
| 20 | مقاومت خشکی | متوسط |
| 21 | تحمل شوری | کم |
| 22 | مقاومت آلودگی هوا | خوب |
| 23 | آفات و بیماریها | تهدید اصلی: بیماری قارچی «زوال زبان گنجشک» (Ash Dieback) عامل: Hymenoscyphus fraxineus. این بیماری در ۲۰ سال گذشته باعث نابودی میلیونها درخت در اروپا شده است. همچنین شته مومی، پروانه مینوز برگ زبان گنجشک. |
| 24 | طول عمر | ۲۰۰–۳۰۰ سال (اما امروزه به دلیل بیماری به ندرت به این سن میرسد) |
| 25 | نیاز به هرس | کم. در گذشته به عنوان درخت هرسشونده برای تولید علوفه (Pollarding) استفاده میشد. |
| 26 | کاربرد در طراحی | درخت سایهانداز و خیابانی در گذشته، جنگلکاری برای تولید چوب، تکدرخت نمونه در پارکهای بزرگ. به دلیل تهدید بیماری، کاشت آن امروزه در بسیاری از مناطق توصیه نمیشود. |
| 27 | فاصله کاشت | ۱۲–۱۸ متر |
| 28 | امکان کاشت گلدانی | خیر. |
| 29 | نیاز به مراقبت | امروزه بسیار بالا (نیاز به نظارت مستمر برای علائم بیماری، حذف درختان آلوده و جلوگیری از گسترش بیماری). |
| 30 | سازگاری اقلیمی ایران | از نظر اقلیمی میتواند در مناطق معتدل و سردسیر ایران مانند استانهای شمال غرب، ارتفاعات البرز و زاگرس رشد کند. اما به دلیل خطر شیوع بیماری مرگبار زوال زبان گنجشک، کاشت آن به هیچ وجه توصیه نمیشود. |
| 31 | مقاومت باد | خوب |
| 32 | مقاومت سایه | متوسط (در جوانی سایه را تحمل میکند) |
| 33 | حساسیت به غرقابی | متوسط (تحمل موقت غرقابی را دارد) |
| 34 | ویژگی خاص | ۱. جوانههای مخملی سیاه: جوانههای زمستانی آن مخملی و به رنگ سیاه متمایز هستند. ۲. چوب باارزش: چوب آن محکم، انعطافپذیر و با دوام، برای ساخت ابزارهای ورزشی (بیسبال، هاکی)، مبلمان و دسته ابزار ایدهآل است. ۳. نماد مقاومت در اساطیر نورس: این درخت (Yggdrasil) درخت جهان بود. |
| 35 | بهترین زمان کاشت | پاییز. |
| 36 | نکته مهم طراحی | یک گونه در حال نزاع با انقراض. انتخاب این درخت برای پروژههای جدید، غیرمسئولانه و ریسک اکولوژیک بالا محسوب میشود. حتی درختان به ظاهر سالم ممکن است ناقل بیماری باشند. |
| 37 | کاربرد اقلیمی پیشنهادی در ایران | هیچ. به دلیل تهدید بیماری همهگیر زوال زبان گنجشک، کاشت این گونه در ایران مطلقاً توصیه نمیشود. بهتر است از گونههای بومی و مقاوم مشابه مانند زبان گنجشک ایرانی (Fraxinus rotundifolia) یا سایر گونههای سازگار استفاده شود. |
